بورس، که ریشه در واژه “بورسا” (Bursa) در ایتالیایی دارد، در اصل به مکانی گفته می‌شد که تاجران در آن گرد هم می‌آمدند و به خرید و فروش کالا می‌پرداختند. امروزه، بورس به معنای یک بازار منظم، سازمان‌یافته و قانونمند است که در آن دارایی‌های مالی مختلفی مانند سهام شرکت‌ها، اوراق قرضه، کالاها و ارزها توسط فعالان بازار (خریداران و فروشندگان) معامله می‌شوند. این بازارها فضایی شفاف و قانونمند را برای کشف قیمت‌ها و انتقال دارایی‌ها فراهم می‌کنند. در ایران، نهادهای نظارتی و اجرایی مشخصی مسئولیت مدیریت و هدایت بازارهای بورسی را بر عهده دارند که مهمترین آن‌ها “سازمان بورس و اوراق بهادار” است. این سازمان با تدوین قوانین و مقررات، نظارت بر عملکرد نهادهای مالی و فعالیت فعالان بازار، تلاش می‌کند تا بازاری امن، شفاف و کارآمد را برای سرمایه‌گذاران فراهم کند.
مفاهیم پایه بورس
درک مفاهیم زیر برای ورود به دنیای بورس ضروری است:
۱. سهام
▪ تعریف: سهام نشان‌دهنده مالکیت بخشی از سرمایه یک شرکت سهامی است. با خرید سهام یک شرکت، شما به اندازه‌ای که سهام خریداری کرده‌اید، در آن شرکت شریک می‌شوید.
▪ حقوق سهامدار: صاحبان سهام، در سود و زیان شرکت شریک هستند و به نسبت سهم خود در مجامع عمومی شرکت حق رای دارند. همچنین، در صورت انحلال شرکت، به نسبت سهامشان از دارایی‌های باقیمانده شرکت بهره‌مند می‌شوند.
▪ انواع سهام: سهام عادی (حق رای دارد و در سود و زیان شریک است) و سهام ممتاز (ممکن است حقوق بیشتری مانند دریافت سود ثابت داشته باشد اما حق رای ندارد).
۲. کد بورسی
▪ تعریف: کد بورسی یک شناسه منحصربه‌فرد و غیرقابل انتقال است که به هر سرمایه‌گذار حقیقی یا حقوقی برای انجام معاملات در بازارهای بورس اختصاص داده می‌شود. این کد هویت شما را در سیستم معاملات بازار سرمایه ثبت می‌کند.
▪ اهمیت: بدون داشتن کد بورسی، امکان خرید و فروش سهام و سایر اوراق بهادار در بورس وجود ندارد.
۳. کارگزاری
▪ تعریف: کارگزاری‌ها شرکت‌های حقوقی هستند که مجوز فعالیت از سازمان بورس و اوراق بهادار را دارند و به عنوان واسطه بین سرمایه‌گذاران و بازار بورس عمل می‌کنند.
▪ وظایف: کارگزاری‌ها دستورات خرید و فروش سرمایه‌گذاران را دریافت کرده، آن‌ها را به هسته معاملات بورس ارسال و نتیجه معاملات را به سرمایه‌گذار اعلام می‌کنند. همچنین، خدمات مشاوره‌ای و اطلاعاتی نیز به مشتریان خود ارائه می‌دهند.
۴. شاخص بورس
▪ تعریف: شاخص بورس، معیاری آماری است که وضعیت کلی و روند حرکت بازار سهام را نشان می‌دهد. این شاخص با در نظر گرفتن قیمت سهام شرکت‌های منتخب و وزن آن‌ها، رقمی را نمایش می‌دهد که نشان‌دهنده میزان رشد یا افت بازار است.
▪ انواع شاخص در ایران
شاخص کل : میانگین وزنی قیمت تمام سهام پذیرفته شده در بورس.
شاخص کل هم‌وزن : میانگین حسابی قیمت تمام سهام پذیرفته شده در بورس، بدون در نظر گرفتن اندازه شرکت‌ها. این شاخص تصویر واقعی‌تری از وضعیت اکثر سهام بازار ارائه می‌دهد.
شاخص‌های قیمتی، صنعتی و …: شاخص‌هایی که بخش‌های خاصی از بازار را رصد می‌کنند.
۵. صندوق سرمایه‌گذاری
▪ تعریف: صندوق سرمایه‌گذاری نهادی مالی است که سرمایه جمع‌آوری شده از تعداد زیادی سرمایه‌گذار را در سبدی متنوع از دارایی‌های مالی (مانند سهام، اوراق مشارکت، طلا و …) سرمایه‌گذاری می‌کند. مدیریت این سبد بر عهده مدیران حرفه‌ای صندوق است.
▪ مزیت برای مبتدیان: صندوق‌های سرمایه‌گذاری به دلیل تنوع‌بخشی و مدیریت حرفه‌ای، راهکاری مناسب برای سرمایه‌گذاران مبتدی است که دانش یا زمان کافی برای انتخاب مستقیم سهام را ندارند.
۶. عرضه اولیه
▪ تعریف: عرضه اولیه، اولین مرحله فروش سهام یک شرکت به عموم مردم در بازار بورس است. شرکت‌ها معمولاً برای تأمین مالی پروژه‌های توسعه‌ای، پرداخت بدهی یا گسترش فعالیت‌های خود، بخشی از سهام خود را از طریق عرضه اولیه به فروش می‌رسانند.
▪ فرصت سرمایه‌گذاری: خرید سهام در عرضه اولیه اغلب با قیمت پایین‌تر از ارزش واقعی و پتانسیل رشد قابل توجهی همراه است، که آن را به فرصتی جذاب برای سرمایه‌گذاران تبدیل می‌کند.
انواع بورس در ایران
بازار سرمایه ایران شامل چندین بورس تخصصی است که هر کدام به معامله نوع خاصی از دارایی‌ها می‌پردازند:
۱. بورس اوراق بهادار تهران
▪ تمرکز: معامله انواع اوراق بهادار از جمله سهام شرکت‌های بزرگ و متوسط، اوراق مشارکت، صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله (ETF)، گواهی سپرده و …
▪ ویژگی: این بورس قدیمی‌ترین و بزرگترین بورس کشور است و بخش عمده‌ای از ارزش بازار سرمایه ایران را در بر می‌گیرد.
۲. فرابورس ایران
▪ تمرکز: معامله اوراق بهاداری که شرایط پذیرش در بورس اوراق بهادار تهران را ندارند اما دارای پتانسیل رشد هستند، همچنین سهام شرکت‌های کوچک و متوسط (SMEs)، اوراق بدهی، ابزارهای مشتقه و …
▪ ویژگی: فرابورس بستری مناسب برای شرکت‌های نوپا و در حال توسعه است تا بتوانند از طریق بازار سرمایه تأمین مالی کنند.
۳. بورس کالا
▪ تمرکز: معامله کالاها و محصولات فیزیکی مانند نفت، گاز، پتروشیمی، فلزات اساسی، محصولات کشاورزی (گندم، ذرت، زعفران)، سیمان و …
▪ ویژگی: این بورس با هدف شفاف‌سازی قیمت کالاها، جلوگیری از واسطه‌گری‌های غیرضروری و حمایت از تولید داخلی فعالیت می‌کند.
۴. بورس انرژی
▪ تمرکز: معامله حامل‌های انرژی مانند برق، گاز طبیعی، نفت خام و فرآورده‌های نفتی.
▪ ویژگی: این بورس به منظور ایجاد سازوکار رقابتی در بازار انرژی، جذب سرمایه‌گذاری و افزایش بهره‌وری در صنعت انرژی ایجاد شده است.
تاریخچه بورس در ایران
ایده اولیه شکل‌گیری بورس در ایران به دوران قبل از جنگ جهانی دوم، یعنی حوالی سال ۱۳۱۵ هجری شمسی، بازمی‌گردد. اما زمینه‌ها و تلاش‌های جدی برای راه‌اندازی آن به بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و تلاش برای توسعه اقتصادی کشور برمی‌گردد.
▪ قانون تشکیل بورس اوراق بهادار: در تاریخ ۱۳۴۵/۰۳/۰۲، قانون تشکیل بورس اوراق بهادار در ایران تصویب شد.
▪ افتتاح رسمی: بورس اوراق بهادار تهران در تاریخ ۱۳۴۶/۰۲/۱۵ رسماً کار خود را آغاز کرد.
▪ دوران اولیه: در سال‌های اولیه، فعالیت بورس محدود به تعداد کمی از شرکت‌های دولتی و خصوصی بزرگ بود و حجم معاملات نسبتاً کم بود.
▪ اوج‌گیری در دوران قبل از انقلاب: با رونق اقتصادی ناشی از افزایش قیمت نفت در اوایل دهه ۱۳۵۰، فعالیت بورس تهران نیز گسترش یافت و تعداد شرکت‌های پذیرفته شده و ارزش معاملات افزایش یافت.
▪ دوران پس از انقلاب: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بورس تا مدتی تعطیل بود و فعالیت آن مجدداً از سال ۱۳۶۸ از سر گرفته شد. با خصوصی‌سازی شرکت‌های دولتی و توسعه بازارهای مالی در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ شمسی، بورس اوراق بهادار تهران با چالش‌ها و رشد چشمگیری روبرو شد.
▪ تأسیس فرابورس: در سال ۱۳۸۷، فرابورس ایران به عنوان بازاری مکمل برای بورس اوراق بهادار تأسیس شد.
▪ تأسیس بورس کالا و بورس انرژی: در سال ۱۳۸۲ بورس کالا و در سال ۱۳۹۱ بورس انرژی نیز راه‌اندازی شدند تا سبد بازارهای رسمی کشور تکمیل شود.
نحوه شروع سرمایه‌گذاری در بورس
شروع سرمایه‌گذاری در بورس فرآیندی گام به گام است که با آشنایی اولیه و طی کردن مراحل قانونی امکان‌پذیر می‌شود.
گام اول: دریافت کد بورسی
برای ورود به دنیای بورس و خرید و فروش سهام، اولین و مهمترین قدم، دریافت کد بورسی است. این فرآیند معمولاً به دو روش انجام می‌شود:
۱. ثبت‌نام در سامانه سجام (سامانه جامع اطلاعات مشتریان)
▪ اهمیت سجام: سجام یک سامانه یکپارچه است که اطلاعات هویتی، شغلی و اطلاعات تماس سرمایه‌گذاران را جمع‌آوری و احراز هویت می‌کند. ثبت‌نام در سجام برای دریافت کد بورسی الزامی است.
▪ مراحل: مراجعه به وب‌سایت sejam.ir، تکمیل فرم‌های ثبت‌نام اولیه، و سپس مراجعه به یکی از دفاتر پیشخوان دولت یا شعب کارگزاری‌ها برای احراز هویت.
۲. انتخاب یک کارگزاری معتبر
▪ اهمیت انتخاب کارگزاری: کارگزاری‌ها نقش واسطه شما با بازار بورس را دارند. انتخاب یک کارگزاری خوش‌نام، با امکانات معاملاتی مناسب (مانند اپلیکیشن موبایل، پلتفرم معاملاتی تحت وب) و خدمات پشتیبانی خوب، تجربه شما را بهبود می‌بخشد.
▪ مراحل: پس از ثبت‌نام در سجام، باید به وب‌سایت یک کارگزاری منتخب مراجعه کرده، فرم‌های مربوط به افتتاح حساب کارگزاری را تکمیل نمایید. این فرم‌ها معمولاً شامل اطلاعات هویتی، شغلی، مالی و تعیین حد ضرر و حد سود است. پس از طی مراحل تأیید، کد بورسی و نام کاربری و رمز عبور شما صادر خواهد شد.
گام دوم: شارژ حساب معاملاتی
پس از دریافت کد بورسی و افتتاح حساب کارگزاری، نوبت به واریز وجه برای شروع معاملات می‌رسد.
▪ مبلغ اولیه: برای شروع سرمایه‌گذاری در بورس، نیازی به سرمایه بسیار زیاد نیست. شما می‌توانید با مبالغی هرچند کم، مانند ۵۰۰ هزار تومان یا ۱ میلیون تومان، فعالیت خود را آغاز کنید. این امکان به شما اجازه می‌دهد تا با تجربه عملی، با روند معاملات و بازار آشنا شوید.
▪ نحوه واریز: وجوه معمولاً از طریق درگاه‌های پرداخت اینترنتی موجود در پنل کارگزاری، یا واریز مستقیم به حساب بانکی کارگزاری، به حساب معاملاتی شما واریز می‌شود.
گام سوم: انتخاب روش سرمایه‌گذاری
پس از آماده‌سازی حساب معاملاتی، باید تصمیم بگیرید که چگونه می‌خواهید سرمایه‌گذاری کنید:
۱. سرمایه‌گذاری مستقیم
▪ روش: در این روش، شما شخصاً مسئولیت انتخاب سهام، زمان خرید و فروش، و مدیریت سبد سرمایه‌گذاری خود را بر عهده دارید.
▪ نیازها: این روش نیازمند کسب دانش کافی در زمینه تحلیل تکنیکال (مطالعه نمودارها و الگوهای قیمتی) و تحلیل بنیادی (بررسی وضعیت مالی و اقتصادی شرکت‌ها) است. همچنین، باید زمان کافی را به رصد اخبار بازار و تحولات اقتصادی اختصاص دهید.
▪ مزیت: پتانسیل کسب سود بالاتر در صورت موفقیت در تحلیل و انتخاب صحیح.
▪ ریسک: بالاتر بودن ریسک، به خصوص برای افراد کم‌تجربه.
۲. سرمایه‌گذاری غیرمستقیم
▪ روش: در این روش، شما مدیریت سرمایه خود را به متخصصان و نهادهای مالی می‌سپارید.
▪ انواع:
صندوق‌های سرمایه‌گذاری: همانطور که پیشتر توضیح داده شد، این صندوق‌ها سرمایه شما را در سبد متنوعی از دارایی‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنند. انواع مختلفی از صندوق‌ها وجود دارند (صندوق سهامی، درآمد ثابت، مختلط، طلا) که با توجه به میزان ریسک‌پذیری شما قابل انتخاب هستند.
خدمات سبدگردانی: در این روش، یک شرکت سبدگردان دارای مجوز، با عقد قرارداد مشخص، مسئولیت مدیریت تمام یا بخشی از سبد دارایی شما را بر عهده می‌گیرد. سبدگردان بر اساس اهداف سرمایه‌گذاری و میزان ریسک‌پذیری شما، اقدام به خرید و فروش اوراق بهادار در پرتفوی شما می‌کند.
نقش سبدگردانی در کاهش ریسک
سبدگردانی یکی از مؤثرترین روش‌ها برای مدیریت ریسک در بازارهای مالی، به خصوص برای سرمایه‌گذاران تازه‌کار یا افرادی است که وقت و دانش کافی برای تحلیل بازار ندارند.
ویژگی‌ها
▪ مدیریت حرفه‌ای سرمایه: سبدگردانان افرادی متخصص و باتجربه هستند که با تجزیه و تحلیل مداوم بازار، شناسایی فرصت‌های سرمایه‌گذاری و رصد ریسک‌ها، پرتفوی سرمایه‌گذاران را مدیریت می‌کنند. آن‌ها از دانش و ابزارهای پیشرفته‌ای برای تحلیل و پیش‌بینی روند بازار بهره می‌برند.
▪ تنوع‌سازی دارایی‌ها : یکی از اصول اساسی کاهش ریسک، تنوع‌بخشی به سبد سرمایه‌گذاری است. سبدگردانان با تقسیم سرمایه شما بین دارایی‌های مختلف (سهام شرکت‌های گوناگون در صنایع مختلف، اوراق قرضه، طلا و …) از تمرکز ریسک بر روی یک دارایی خاص جلوگیری می‌کنند. به این ترتیب، اگر یک سهم یا صنعت دچار افت شد، سایر دارایی‌ها می‌توانند این زیان را جبران کنند.
▪ کاهش احتمال زیان بزرگ: با مدیریت فعال و اتخاذ تصمیمات مبتنی بر تحلیل، سبدگردانان تلاش می‌کنند از زیان‌های سنگین و غیرقابل جبران جلوگیری کنند. آن‌ها ممکن است در شرایط بحرانی بازار، بخشی از دارایی‌ها را نقد کرده یا به دارایی‌های امن‌تر منتقل کنند.
▪ مدیریت احساسات: سرمایه‌گذاری در بورس می‌تواند تحت تأثیر احساسات هیجانی مانند ترس و طمع قرار گیرد. سبدگردانان به دلیل رویکرد حرفه‌ای و عدم درگیری احساسی، تصمیمات منطقی‌تری اتخاذ می‌کنند که به نفع سرمایه‌گذار است.
مزایا
▪ مدیریت حرفه‌ای سرمایه: استفاده از تخصص و تجربه افراد حرفه‌ای.
▪ کاهش احتمال زیان بزرگ: از طریق تنوع‌بخشی و مدیریت فعال ریسک.
▪ تنوع‌سازی دارایی‌ها: کاهش وابستگی به عملکرد یک دارایی خاص.
▪ صرفه‌جویی در زمان: عدم نیاز به صرف وقت زیاد برای تحلیل و رصد بازار.
▪ دسترسی به ابزارها و اطلاعات پیشرفته: که ممکن است برای سرمایه‌گذاران خرد در دسترس نباشد.
