در دانش مالی، منشأ ریسک هر سرمایه‌گذاری را باید در بخش پیش‌بینی‌نشده بازده جست‌وجو کرد؛ بخشی که از اخبار غیرمنتظره و اتفاقات غیرمنتظره ناشی می‌شود. اگر فرض کنیم بازده هر دارایی همواره دقیقاً مطابق انتظار سرمایه‌گذار تحقق یابد، در واقع با سرمایه‌گذاری کاملاً قابل پیش‌بینی و بدون ریسک مواجه خواهیم بود. اما واقعیت بازار چنین نیست؛ زیرا همواره اخباری منتشر می‌شوند که ارزیابی پیشین ما را بر هم می‌زنند.
این اخبار و شوک‌ها دو دسته‌اند:
انواع ریسک
ریسک سیستماتیک (Systematic Risk)
ریسکی که از شرایط کلی اقتصاد و بازار مالی سرچشمه می‌گیرد و نمی‌توان با انتخاب سبد خاصی از آن گریخت. تغییر نرخ بهره، سیاست‌های پولی و مالی، و تحولات سیاسی و جهانی از جمله عوامل سیستماتیک‌اند که به کل بازار اثر می‌گذارند.
ریسک غیرسیستماتیک (Unsystematic Risk)
ریسکی که مختص یک شرکت یا صنعت خاص است؛ مانند توقف تولید، تغییر مدیریت، یا اخبار غیرمنتظره‌ای که تنها همان شرکت را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این دسته از ریسک‌ها برخلاف نوع سیستماتیک، با مدیریت ترکیب دارایی‌ها قابل کنترل‌اند.
بنابراین می‌توان گفت ریسک هر دارایی از میزان تأثیر اخبار غیرمنتظره بر آن ناشی می‌شود؛ اخباری که گاه عمومی‌اند و کل بازار را تحت تأثیر قرار می‌دهند، و گاه خاص‌اند و تنها بر دارایی مشخصی اثر می‌گذارند. اینجا دقیقاً جایی است که مفهوم تنوع‌بخشی اهمیت پیدا می‌کند؛ ابزاری برای کاهش اثر ریسک‌های خاص و تثبیت بازده کلی سبد سرمایه‌گذاری، بدون حذف کامل ریسک سیستماتیک.
نقش تنوع‌بخشی در کاهش ریسک پرتفوی
طبق اصل بنیادین تنوع‌بخشی، هر چه تعداد دارایی‌های موجود در سبد سرمایه‌گذاری افزایش یابد، میزان ریسک کل پرتفوی کاهش پیدا می‌کند. مطالعات تجربی نشان می‌دهد که زمانی که تعداد سهام موجود در یک سبد به حدود ۱۰ نماد می‌رسد، انحراف معیار سبد تا حد زیادی به انحراف معیار کل بازار نزدیک می‌شود.
این پدیده بیانگر آن است که پخش کردن سرمایه میان چندین دارایی می‌تواند بخشی از ریسک سرمایه‌گذاری را حذف کند. به این بخش از ریسک که از طریق ترکیب دارایی‌ها قابل مدیریت و حذف است، ریسک حذف‌شدنی یا همان ریسک غیرسیستماتیک می‌گویند.
با این حال، باید توجه داشت که حتی با افزایش تعداد سهام و تنوع‌بخشی بیشتر، نمی‌توان ریسک کل را به صفر رساند. همیشه بخشی از ریسک، تحت تأثیر عوامل کلی اقتصاد باقی می‌ماند که به آن ریسک سیستماتیک گفته می‌شود. بنابراین، تنوع‌بخشی می‌تواند ریسک را کاهش دهد، اما تنها تا سطحی خاص؛ سطحی که از آن به بعد افزایش تعداد دارایی‌ها اثر محسوسی بر کاهش نوسانات ندارد و سبد دیگر از منظر آماری به‌قدر کافی متنوع شده است.
ریسک حذف‌شدنی و منطق کاهش آن در پرتفوی
این موضوع از آن‌جا ناشی می‌شود که ریسک غیرسیستماتیک ماهیتی اختصاصی دارد و تنها به یک دارایی یا گروه کوچکی از دارایی‌ها مربوط می‌شود. اگر سرمایه‌گذار تنها یک سهم یا دارایی خاص را در اختیار داشته باشد، ارزش آن سرمایه‌گذاری مستقیماً در معرض رخدادهای خاص همان شرکت قرار می‌گیرد؛ برای مثال تغییر ناگهانی مدیریت، انتشار گزارش مالی غیرمنتظره یا توقف تولید محصول. هر یک از این عوامل می‌توانند قیمت سهم را به‌شدت تحت تأثیر قرار دهند و ریسک سرمایه‌گذاری را افزایش دهند.
اما زمانی که سرمایه‌گذار پرتفویی از چندین سهم و دارایی مختلف تشکیل دهد، تأثیر این رویدادها بر ارزش کل سبد تا حدود زیادی خنثی می‌شود. ممکن است ارزش برخی از سهم‌ها در اثر اخبار مثبت افزایش یابد و هم‌زمان، ارزش برخی دیگر در اثر عوامل منفی کاهش پیدا کند. در چنین شرایطی، اثر خالص مجموع این تغییرات بر ارزش کل پرتفوی بسیار محدود خواهد بود، چرا که نوسانات مثبت و منفی شرکت‌ها در سبد، تمایل دارند یکدیگر را جبران و خنثی کنند.
به همین دلیل، بخش قابل‌توجهی از ریسک غیرسیستماتیک را می‌توان با تنوع‌بخشی به سبد سرمایه‌گذاری کاهش داد. این نوع ریسک را از آن جهت که قابلیت حذف شدن دارد، ریسک حذف‌شدنی نیز می‌نامند. در مقابل، ریسک سیستماتیک همچنان باقی می‌ماند؛ چرا که منشأ آن کل اقتصاد است، نه یک شرکت خاص.
ریسک بازار؛ ریسک حذف‌نشدنی در سرمایه‌گذاری
از سوی دیگر و بنا بر تعریف، ریسک سیستماتیک تقریباً تمامی دارایی‌ها را در بازار تحت تأثیر قرار می‌دهد. این نوع ریسک حاصل تغییرات کلان اقتصادی، نوسانات نرخ بهره، سیاست‌های پولی و مالی، یا تحولات سیاسی و جهانی است. بنابراین، صرف‌نظر از تعداد دارایی‌های موجود در پرتفوی، ریسک سیستماتیک هرگز از بین نمی‌رود و همواره بخش ثابتی از نوسان کل سبد را تشکیل می‌دهد. از همین رو، به آن ریسک حذف‌نشدنی یا ریسک بازار نیز گفته می‌شود.
در یک پرتفوی که تنوع‌بخشی به‌درستی اعمال شده باشد، ریسک غیرسیستماتیک تقریباً ناچیز می‌شود و در عمل کل ریسک پرتفوی معادل ریسک سیستماتیک بازار خواهد بود. می‌دانیم در دنیای سرمایه‌گذاری، هر سطحی از ریسک باید همراه با پاداش یا بازده انتظاری متناظر باشد. با این حال، از آن‌جا که می‌توان ریسک غیرسیستماتیک را تقریباً بدون هزینه حذف کرد، بازار هیچ پاداشی برای پذیرش آن در نظر نمی‌گیرد. در واقع، بازار تنها به ریسک‌های اجتناب‌ناپذیر پاداش می‌دهد؛ یعنی همان ریسکی که ریشه در نوسانات کلی اقتصاد دارد. بر اساس این اصل، پاداش ریسک صرفاً به ریسک سیستماتیک تعلق می‌گیرد، نه به ریسک‌های غیرضروری شرکت‌ها یا صنایع خاص.
نتیجه‌گیری
بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که افزایش تعداد سهام در پرتفوی، از ریسک‌های غیرضروری که بازار برای آن‌ها پاداشی ارائه نمی‌دهد، جلوگیری می‌کند. از نظر منطقی و آماری، داشتن حداقل ۱۰ سهم در پرتفوی توصیه می‌شود. این رویکرد نه‌تنها ریسک را بهینه می‌کند، بلکه بازده انتظاری را بدون تحمیل ریسک‌های بی‌مورد حفظ می‌کند و سرمایه‌گذاران را در برابر نوسانات غیرقابل کنترل بازار مقاوم‌تر می‌سازد.
